LVGA afdeling Rijnland

Auteur: Bruno van Wayenburg, NRC, 18-12-2024

Dat betogen de planeetonderzoeker Francis Nimmo van de University of California in Santa Cruz en collega’s in een artikel in Nature. De maan als gatenkaas zou een flink aantal wetenschappelijke raadsels oplossen rond het ontstaan van de maan, zoals wanneer de maan precies ontstaan is.
„Het is echt een heel elegante oplossing voor een aantal problemen”, zegt Edgar Steenstra, planeetonderzoeker aan de TU Delft, die het artikel heeft gelezen. „Dat zijn ook vaak flinke discussiepunten op wetenschappelijke congressen, dus dit is wel een heel mooi nieuw idee.”

Botsing met een protoplaneet
Onze maan is hoogstwaarschijnlijk ontstaan uit een botsing tussen de jonge aarde en een protoplaneet die Theia genoemd wordt (naar de moeder van de maangodin Selena in de Griekse mythologie). Die botsing bracht een wolk van gloeiende gesmolten steen in een baan rond de gehavende aarde, die na verloop van tijd samenklonterde tot wat nu de maan is.
Dit verklaart dat de geologische samenstelling van de maan ongeveer dezelfde is als die van de aarde, al zijn er nog wel vragen. Zo geven dateringen van deze gewelddadige gebeurtenissen wisselende antwoorden.

De Apollo-astronauten hebben in de jaren zeventig maangesteente meegenomen, en sommige op aarde gevonden meteorieten zijn ook afkomstig van ons buur-hemellichaam.
In die maanstenen zitten kleine kristallen van zirkoon, zirconiumsilicaat, die kunnen dienen als een extreem trage stopwatch. Op het moment dat het zirkoon kristalliseert uit vloeibaar gesteente, komt er hier en daar een atoom thorium en uranium in het kristalrooster terecht, maar geen loodatomen. Radioactieve thorium- en uraniumatomen vervallen na verloop van honderden miljoenen of miljarden jaren alsnog tot lood. Op die manier verraadt het gehalte loodatomen in het kristalletje dus hoe oud het is.

Stollen van gesteente
Een meerderheid van de zirkoonkristallen wees op deze manier op een leeftijd van 4,35 miljard jaar. Dat komt goed overeen met andere dateringen van het stollen van het maangesteente, maar is een beetje laat voor een botsing in het vroege zonnestelsel.
Het gekke was bovendien dat er af en toe ook oudere zirkoonkristalletjes opduiken, van wel 4,5 miljard jaar oud. Daarnaast duiken er ook zirkoontjes op die juist tientallen miljoenen jaren jonger zijn dan 4,35 miljard jaar.
Het antwoord, stelt het Nature-artikel, ligt in getijdenwerking: het kneden van het binnenste van de maan onder invloed van de zwaartekracht van de aarde, vergelijkbaar met hoe de aardse zeeën vervormen onder invloed van de maan.
Door die getijdenwerking is de maan steeds verder van de aarde komen te staan. De huidige afstand, zestig maal de straal van de aarde, groeit zelfs nu nog elke dag. Maar toen de maan ooit de zone tussen 16 en 22 aardstralen doorkruiste, was de getijdenwerking veel krachtiger, becijferen de onderzoekers. Het kneden van de maan wekte toen genoeg warmte op om de maankorst opnieuw te doen smelten, al was het dan plaatselijk: dit leidde tot de vulkanische gatenkaas à la Io: een stijve korst met hier en daar een vulkaan.

Door de hitte kunnen plaatselijk zirkoon-stopwatches ‘gereset’ zijn: het lood verdwijnt dan onder invloed van de hitte, terwijl kristalletjes verderop onaangedaan blijven. Dat verklaart zowel de ‘te oude’ zirkoonkristalletjes, nog afkomstig van het oorspronkelijke stollen van de maan, als een grote spreiding in leeftijden: de periode van hersmelten duurde tientallen miljoenen jaren, en daarna koelde de korst maar traag af.

Weggewerkte kraters
En het gatenkaas-model verklaart nog meer. Zo zijn op het maanoppervlak minder inslagkraters te vinden dan verwacht op grond van de leeftijd. Een latere periode van vulkanisme heeft die vroege kraters mogelijk weggewerkt.
„Het is ook een mooie oplossing voor het probleem van de HSE’s”, zegt onderzoeker Steenstra. HSE’s (highly siderophile elements) zijn elementen als palladium, goud, ruthenium en rodium, die kort na de vorming op de maan en de aarde neerregenden, meegebracht met meteorieten. Op aarde zijn ze al zeldzaam, omdat ze sindsdien in geologische processen naar de aardkern gezakt zijn. „Maar in maangesteentes zijn ze nog zeldzamer”, zegt Steenstra. Er moet dus nog een proces zijn geweest dat ze heeft weggehaald. Dat is hiermee ook mooi opgelost.”

Heleen De Meyer, 20 mei 2025, Krant: DeMorgen en BBC Science Focus

Duizenden dinosaurussen van dezelfde soort stierven abrupt in wat de ‘Rivier des Doods’ wordt genoemd. Officieel heet het de Pipestone Creek Bonebed. Het prehistorisch massagraf werd voor het eerst ontdekt in de jaren 70 van de vorige eeuw, door een leraar van een middelbare school.

De vondst was zo belangrijk dat de plek al snel uitgroeide tot een van de belangrijkste paleontologische plaatsen. Voor toeristen is er een nabijgelegen museum over de ontdekkingen.
Recentelijk reisde een groep paleontologen af naar de site met één duidelijk doel: het mysterie oplossen hoe deze imposante plantenetende kudde met hoorns plots aan haar einde kwam. Geen vraag van één miljoen, wel eentje van liefst 72 miljoen jaar oud.
Het team onder begeleiding van professor Emily Bamforth ging de uitdaging aan om licht te schijnen over de oude ontdekking. De Britse openbare omroep BBC volgde de werken voor een nieuwe reeks Walking with Dinosaurs, die volgende week op antenne gaat.

Met een klein borsteltje vegen de paleontologen voorzichtig en zorgzaam laag voor laag stof weg. Daaronder verschijnt het ‘paleogoud’: gefossileerde resten van een vergeten wereld. Een uiterst delicate klus, want de fossielen liggen zeer dicht bij elkaar. Naar schatting liggen er 300 botten per vierkante meter.
Al die beenderen behoorden toe aan dezelfde soort: de gehoornde Pachyrhinosaurus lakustai, die gekenmerkt werd door een dikke bult op de neus.
De paleontologen vermoeden dat de duizenden Pachyrhinosaurussen honderden kilometers reisden van het zuiden, waar ze in de winter verbleven, naar het noorden waar de site ligt, op zoek naar voedsel. “Het is overweldigend”, zegt Bamforth, “Meer dan de helft van de dinosaurussen zijn beschreven op basis van één enkel exemplaar, hier liggen er duizenden.”

Maar waarom precies daar? De massale sterfte was wellicht het gevolg van een natuurramp. Bamforths team gaat ervan uit dat een plotselinge overstroming de dieren fataal werd. Een storm boven de bergen veroorzaakte een allesverwoestende vloedgolf die door de vallei raasde. Gedetailleerd onderzoek en sporen in het gesteente tonen wervelingen in het sediment, het stille bewijs van razendsnel stromend water.
De herbivoren maakten geen schijn van kans bij dat watergeweld. Met een gewicht van een ton en dicht opeengepakt waren ze erg beperkt in hun bewegingen. Zwemmen zat er al helemaal niet in.
Het mysterie van het massagraf is zo mogelijk opgelost, maar de onderzoekers geloven dat de ‘Rivier des Doods’ nog meer geheimen heeft. Elk bot, elke rib is een nieuw puzzelstukje in een verhaal van miljoenen jaren oud.

NOS Nieuws, donderdag 15 mei

Volgens de wetenschappers werpt hun vondst, die gisteren werd gepubliceerd in het wetenschappelijke vakblad Nature, een nieuw licht op de evolutie van landdieren. Die evolutie zou sneller zijn gegaan dan eerder werd aangenomen

Dat blijft alleen giswerk, zo benadrukken de onderzoekers, want er zijn verder geen afdrukken van een staart of lijf gevonden. Ook zijn er geen gefossiliseerde delen van het lijf van het dier aangetroffen.
De afdrukken werden gevonden in een plaats ten noordoosten van Melbourne, in deelstaat Victoria. De vondst is bijzonder, omdat de afdrukken aanzienlijk ouder zijn dan de voorheen oudste afdrukken van een reptiel: 320 miljoen jaar, aangetroffen in Canada.

Het suggereert volgens paleontologen van de universiteit van het Zweedse Uppsala die het onderzoek uitvoerden dat dieren eerder uitsluitend op land leefden dan werd vermoed.
Zo’n 400 miljoen jaar geleden verlieten de eerste gewervelde dieren de zee. Dat waren amfibie-achtigen, die voor hun voortplanting afhankelijk bleven van water. Maar de pootafdrukken van de reptielen geven blijk van klauwen, en enkel dieren die alleen op land leven ontwikkelden klauwen en harde nagels.

Klauwafdrukken
Maarten de Rijke, paleontoloog en curator bij het Oertijdmuseum in Boxtel, noemt de vondst van de pootafdrukken “heel belangrijk”, ook omdat andere, soortgelijke oude pootafdrukken enkel op het noordelijk halfrond zijn gevonden.

“Dit vertelt ons heel veel over de evolutie van de eerste viervoeters op het land”, legt De Rijke uit. “Die leefden toen in een omslagpunt voor de wereld, in het vroege Carboon. Dat was een tijd met enorme regenwouden en veel zuurstof in de lucht. Er gebeurde heel veel, maar over het leven in die tijd weten we nog heel weinig.”Ook de onderzoekers zelf spreken in een persbericht enthousiast over hun studie. “Het is verbazingwekkend dat een rotsplaat, zo klein dat één persoon hem kan optillen, alles wat we dachten te weten over het ontstaan van moderne viervoeters in twijfel trekt”, zegt paleontoloog en onderzoeksleider Per Ahlberg

Zijn collega-paleontoloog Grzergorz Niedzwiedzki was naar eigen zeggen “zeer verrast” toen hij de rots aantrof. “Al na een paar seconden zag ik dat er duidelijk bewaarde klauwsporen op zaten.”

Supercontinent
Volgens Ahlberg kan zijn onderzoek leiden tot meer nieuwe inzichten in een tijdperk “waarover we voorheen dachten dat enkel primitieve, vierpotige vissen zich langs de kust aan het voortslepen waren, en net begonnen waren om het land te verkennen”.

Ahlberg legt uit dat het huidige Australië 355 miljoen jaar geleden deel uitmaakte van Gondwana, en van dat supercontinent is vooral nog veel onbekend. “Wie weet welke andere dieren daar nog geleefd hebben? De interessantste ontdekkingen moeten nog komen.”

Oertijdmuseum-curator De Rijke zegt te hopen dat er in de toekomst naast de stokoude voetafdrukken ook gefossiliseerde botten van de reptielachtigen worden aangetroffen. “Want dan kunnen we nog veel meer zeggen over de anatomie van die beesten in die tijd.”

Auteur: Gemma Venhuizen, NRC, 14 mei 2025

Zwelklei: in de Dikke Van Dale staat het ingeklemd tussen zwelken en zwelkuil. Maar in de Groningse aardbevingsrapporten van de afgelopen 21 jaar schittert het door afwezigheid.
Verguisd werd Van der Gaag, toen hij in 2004 constateerde dat er zwelklei in de Groningse ondergrond aanwezig is. Die specifieke vorm van klei – expansion clay in het Engels – is wereldwijd berucht vanwege de grote hoeveelheden water die het kan opnemen. „Dat komt doordat er zoveel smectiet in zit.” Onder de microscoop ziet smectiet eruit als een plat, onschuldig kleimineraal, maar doe je er water bij dan wordt dat opgenomen in het kristalrooster. Gevolg: de grond zet uit. Bij aanhoudende droogte komt het water weer vrij, en vormen zich diepe krimpscheuren. „Die waaien vol stof en krijg je vervolgens weer een hoosbui, dan bouwt zich een enorme druk op in de scheuren. Als daar een aardbeving overheen komt is de schade aanzienlijk groter dan zónder zwelklei.”

Ruim twee decennia terug zag hij het bij boringen in Groningen met eigen ogen: die specifieke zwelkleiglans. Noodklok geluid, provincie erbij gehaald. Die liet zelf onderzoek uitvoeren en concludeerde dat er géén zwelklei in de bodem zat. „Slapeloze nachten had ik ervan”, zegt Van der Gaag, zachtjes strijkend over zijn snor.
„Algauw was ik die gekke Van der Gaag die niemand nog geloven wilde. Kom als onafhankelijk geoloog dan nog maar aan de bak in Nederland.” Hij week uit naar Ibiza, waar hij lokale bewoners net op tijd wist te evacueren voordat hun miljoenenvilla’s bedolven raakten onder een steenlawine. In Rome deed hij bodemonderzoek in het Colosseum. En hij keerde terug naar Jumilla, waar hij als doctoraalstudent al veldwerk had gedaan. „Mijn foto stond nog in het boek van de plaatselijke voetbalclub. El Rolling Stone was mijn bijnaam, vanwege mijn lange haar.”

Al die tijd bleef de zwelklei knellen. Tot dat ene Deltares-rapport, in maart dit jaar, Van der Gaag in het gelijk stelde. Er is wel zwelklei in Noord-Nederland. Grimlachend: „Groningse boeren weten het – een tachtigplusser vertelde dat hij zijn fiets vroeger in de diepe krimpscheuren stalde. Buitenlandse geologen weten het – in de internationale vakliteratuur staat het zwellen van klei zelfs te boek als ‘het verschijnsel van Jorwerd’. Als het bijtijds was erkend had dat honderden miljoenen euro’s schade kunnen schelen.”
Voormalig Dichter des Vaderlands, wijlen Driek van Wissen, nam hem wél serieus. Die schreef in 2004: „Toen ik laatst over zwelklei hoorde spreken / Dacht ik aan het verhaal uit Genesis / Dat ook de mens uit klei vervaardigd is / En heb de spiegel er op aangekeken / Ik heb mijzelf van top tot teen aanschouwd / En ja, ik ben uit zwelklei opgebouwd.”

Van der Gaag: „Liever een geoloog met krimpscheuren dan een bekrompen geoloog.”