Categorie: Leidse Winterlezingen

Tijdens het Precambrium werd de aarde meermaals geteisterd door enorme ijstijden die miljoenen jaren duurden, de zogenaamde “Snowball Earth” perioden. Die ijstijden waren zo extreem dat misschien wel de hele aarde bedekt was in kilometers dikke ijskappen. Er is echter een probleem. Er is steeds meer bewijs dat de evolutie van eukaryoten, organismen met een celkern die naast bacteriën en archaea de derde grote tak op de stamboom van het leven vormen, al lang van start was gegaan voor de Snowball Earth perioden. Zo is er bijvoorbeeld fossiel bewijs voor Euglenida, beter bekend als oogdiertjes die van zonlicht afhankelijk zijn, in afzettingen van 1 miljard jaar oud. Deze groep van organismen moeten de Snowball Earth perioden overleefd hebben. Hoe? Misschien waren die sneeuwballen toch meer slushpuppies? Of overleefden deze vroege eukaryoten misschien in meren op de ijskappen? In deze voordracht gaan we stap voor stap door het bewijs voor de Snowball Earth theorie, en stellen we de vraag: “Hoe kun je overleven op Sneeuwbal Aarde?

Bijna iedereen kent de grote gehoornde dinosaurus Triceratops. Deze enorme planteneter – die 67 miljoen jaar geleden de Noord-Amerikaanse vlaktes bewoonde – is vooral bekend geworden door films zoals ‘Jurassic Park’. Ondanks hun populariteit weten we eigenlijk vrij weinig over dit uitgestorven beest. Hoe oud konden ze worden? Hoe snel groeiden ze? Was het een kuddedier, of toch een einzelgänger? Kortom; hoe leefde Triceratops? De ontdekking van maar liefst vijf Triceratopsen bij elkaar door natuurhistorisch museum Naturalis biedt geweldige mogelijkheden voor de museale én wetenschappelijke wereld. Deze enorme collectie levert nieuwe inzichten op voor de biologie van Triceratops en zijn verwanten.

De geschiedenis van Mars wordt gekarakteriseerd door verschillende geologische en astronomische processen; van vulkanisme en meteoriet inslagen, tot rivieren, gletsjers en CO₂ gedreven processen. Satellieten en rovers hebben ons de afgelopen decennia veel geleerd over Mars, maar veel vragen blijven onbeantwoord. Eén van die grote vragen gaat over de jaarlijkse modderstromen. Deze modderstromen lijken erg veel op Aardse modderstromen. Echter is vloeibaar water niet stabiel op het oppervlak op Mars. Dus, hoe zit dit? Tijdens deze lezing zult u mee worden genomen door de geologische geschiedenis van Mars en zullen de meest recente ontdekkingen over het Mars oppervlak worden uitgelicht.

De vraag naar ‘kritische metalen’ voor de productie van ‘schone energie’ zal de komende decennia aanzienlijk toenemen wil de mensheid kunnen voldoen aan een scenario van maximaal 2 graden opwarming in 2050. Dat betreft vooral grafiet, lithium, kobalt en de zeldzame aardemetalen. De lezing gaat in op het gebruik van deze metalen in schone technologieën en op de geologie van hun afzettingen.

Het Groningen gasveld vertoont sinds de jaren ’90 aardbevingen. Dat de aardbevingen veroorzaakt worden door de gaswinning daar is al geruime tijd duidelijk. Maar wat gebeurt daar nou precies? Daar was zeker na de Huizinge-aardbeving in 2012 veel belangstelling naar. Dit leidde tot een groot onderzoek vanuit de NAM, waar mijn onderzoek aan Universiteit Utrecht onderdeel van was. Het aardgas in Groningen zit op drie kilometer diepte opgesloten in een laag zandsteen. Dat bestaat uit samengeklonterde zandkorreltjes, waar ruimte tussen zit. In die poriën zit aardgas. Tijdens gasproductie zakt het zandsteen een stukje in. In een lab bootste ik de condities op die diepte na, zoals hoge druk en temperatuur, en bekeek wat er gebeurde als je vervolgens gas onttrekt. Tijdens deze winterlezing zal ik dit onderzoek beschrijven, en ingaan op de resultaten die hierbinnen heb behaald. Hoe zakt een zandsteen in tijdens gesimuleerde gasproductie? Verschuiven de korreltjes ten opzichte van elkaar? Of barsten ze? En wat maken die korreltjes eigenlijk uit, nu de overheid van plan is in de komende jaren te stoppen met gasproductie in Groningen? 

Het levenswerk van prof. Vening Meinesz was om het zwaartekrachtveld van de aarde in kaart te brengen met talrijke onderzeebootexpedities. Bij deze expedities nam de professor een slingerapparaat mee, dat door de zeelieden gedoopt werd tot “Het Gouden Kalf”. Tot 1950 was dit het enige instrument dat het zwaartekrachtveld met een dergelijke precisie kon bepalen op de oceanen van de Aarde. Deze expedities waren verantwoordelijk voor 37 jaar oceaan gravimetrie dat de continentale data completeerde tot globale kaarten van de zwaartekracht. De observaties maakte nieuwe studies mogelijk over het binnenste van onze planeet en liet de toepasbaarheid van globale zwaartekracht onderzoek zien. Uiteindelijk resulteerde dit in speciale zwaartekrachtsatellietmissies die het veld nog beter in kaart brachten. Door het Doppler effect van het radiosignaal in kaart te brengen kunnen wetenschappers de beweging van ruimtevaarttuigen bepalen en daardoor ook de ‘verstorende’ effecten van het zwaartekrachtveld. Deze techniek wordt ook toegepast met satelliet missies rond andere hemellichamen. Hierdoor zijn er van de verschillende planeten, manen en asteroïden kaarten van hun zwaartekracht veld. Hiermee krijgen we een blik in het binnenste van deze lichamen. Tijdens het college neem ik u mee langs dit hele process en laat ik verschillende ontdekkingen zien die we hebben verkregen dankzij deze observaties. Gaat u mee op zwaartekrachtexpeditie in onderzeeboten en ruimtevaarttuigen?